Quê hương là hồn cốt, là linh địa

Từ trước đến nay, văn chương xứ Quảng luôn gây ấn tượng bởi giọng văn mạnh mẽ, sắc nét, cô đọng và gắn với tình yêu quê hương, đất nước.

Từ những trang viết của các tác giả nổi tiếng như: Bùi Giáng, Nguyên Ngọc, Phan Khôi, Thu Bồn, Chu Cẩm Phong, Lưu Quang Vũ…, nhà lý luận phê bình văn học Phạm Phú Phong đã góp phần khắc họa nên bức tranh văn học xứ Quảng qua tác phẩm “Đất Quảng - 25 nhà văn thế kỷ XX” (NXB Đà Nẵng, 2022) cùng hàng trăm công trình nghiên cứu khác…

Đắk Lắk Cuối tuần đã có cuộc trò chuyện cùng nhà lý luận phê bình văn học PHẠM PHÚ PHONG để phác họa đôi nét chân dung của những cây bút xứ Quảng vừa tài hoa, vừa giàu tinh thần đấu tranh, phản biện xã hội.

♦ Khi thực hiện cuốn “Đất Quảng - 25 nhà văn thế kỷ XX”, ông dựa trên những tiêu chí nào để chọn ra 25 tác giả tiêu biểu?

Tôi dựa vào những thuộc tính văn hóa xứ Quảng. Thường thì người ta tìm người sinh ra, trưởng thành ở đất Quảng, viết về xứ Quảng. Thứ hai, là tìm người gốc Quảng viết ở nơi khác. Thứ ba, là tìm người nơi khác đến sống, chiến đấu và viết về đất Quảng. Tôi cũng ít nhiều quan tâm những điều ấy, nhưng với tôi, cái lớn hơn hết là chất Quảng trong văn, trong hành động, chứ không phải trong hành trạng cuộc đời! Vì vậy, trong “Đất Quảng - 25 nhà văn thế kỷ XX” tôi có đưa vào Nhất Linh, Thạch Lam, Lưu Quang Vũ. Bởi tôi tìm thấy trong 3 tác giả này cả cuộc đời luôn có khát vọng hướng về quê cha đất tổ, và cái lớn hơn là phẩm chất văn hóa và căn cốt của những hành động đổi mới, những người làm cách mạng trong văn chương nghệ thuật, những con người có hành động thật sự trong cả tư duy sáng tạo và đời sống, cho dù hiền lành, lãng mạn như Thạch Lam. Có thể nhận ra, đúng như Gamzatov đã minh định: “Có thể tách con người ra khỏi quê hương, nhưng không thể tách quê hương ra khỏi con người”.

♦ Ông thấy đâu là tính cách nổi bật trong sáng tác của các nhà văn xứ Quảng? Theo ông, ai là người thể hiện rõ nét nhất ?

Người cầm bút đất Quảng là người luôn hướng ngòi bút đứng thẳng, có chút ương ngạnh và viết những điều mình nghĩ. Họ không chỉ phản ánh hiện thực một cách xác thực mà còn giãi bày một cách chân thực những điều mình cảm thức. Người ta hay nhắc câu “Đất Quảng Nam chưa mưa đà thấm...”, cho đến những năm gần đây, khi bước gần đến tuổi “cổ lai hy”, tôi mới hiểu hết rằng cái “chưa gì đà thấm, đà say” đó chính là khẳng định sự nhạy bén của cá tính Quảng: nhạy bén với cái mới, cái đẹp, cái thuộc về tâm hồn, tư tưởng nhằm thúc đẩy hành động; cái thuộc về phía trước, phía tương lai, đem lại nhiều thành tựu có ý nghĩa canh tân trong mọi thời đại nhưng đôi khi cũng dễ rơi vào bi kịch, bế tắc trước rào cản của thời đại. Ví như, các phong trào yêu nước đầu thế kỷ 20 của Thái Phiên, Trần Cao Vân, Phan Châu Trinh, Huỳnh Thúc Kháng, Trần Quý Cáp, hoặc những đề xuất đổi mới trước đó của Phạm Phú Thứ và dường như chỉ có Phan Khôi được ghi nhận là thành công, trở thành người tiên phong trong thơ và lý luận, phê bình.

Những người thể hiện rõ nét nhất tích cách Quảng trong sáng tác, theo tôi là Bùi Giáng, Thu Bồn trong thơ; Nguyễn Văn Xuân, Phan Du, Nguyên Ngọc trong văn xuôi; Lê Đình Kỵ, Nguyễn Văn Hạnh trong lý luận, phê bình văn học; hay ở 8 công trình nghiên cứu về Tự lực văn đoàn của Vu Gia sau này.

Đặc biệt, Phan Khôi là người thể hiện rõ nhất tính cách Quảng trong cả hai lĩnh vực thơ và lý luận phê bình. Bản lĩnh văn hóa của người xứ Quảng là hay nói ngược. “Hay cãi” nhưng phải có cơ sở khoa học mới cãi được chứ! Làm thơ là ở cảm xúc dâng tràn nhưng ngôn từ đậm đặc tư duy kiểu Quảng. Ở người viết văn xuôi là biết đi sâu vào những tầng vỉa sâu thẳm của đời sống và có lối kể, lối tả phải lột trần sự thật. Đối với lý luận phê bình, không chỉ am tường văn hóa Việt, những trầm tích văn hóa xứ Quảng mà phải có dũng khí phát hiện và đề ra cái mới trên cơ sở tư duy logic chặt chẽ, đầy tính học thuật.

Văn hóa đất Quảng đã tích tụ từ lâu đời, để dựng nên một biểu tượng sừng sững: những người cầm bút đậm đặc khí chất, căn cốt của con người xứ Quảng, xứng tầm là những người tiêu biểu cho văn hóa một vùng đất, góp phần làm nên những “danh sĩ đất Quảng”

♦ Quá trình viết, nghiên cứu về văn học đất Quảng, điều gì làm ông tâm đắc?

Là được đọc lại những trang sách, khám phá những ngôi - nhà - tâm - hồn thấm đẫm, nồng nàn hương vị quê hương. Đối với người cầm bút, quê hương là hồn cốt, là linh địa, luôn thôi thúc đến mức ma mị và vì nó mà nhà văn cầm bút. Quê hương như dòng sông muôn đời chảy mãi, mang phù sa bồi đắp, hun đúc cho ta nên người. Đời tôi nặng nợ với hai vùng đất có hai dòng sông chảy miên man không bến không bờ: sông Hương và sông Thu Bồn. Tôi có hơn 50 công trình in chung, 15 công trình in riêng, thì đất Quảng có “Về một vùng văn học” (in chung, 1983), “Báo chí đất Quảng thế kỷ XX” (viết cùng Phan Quốc Hải, 2013); “Đất Quảng - 25 nhà văn thế kỷ XX” (2022). Với Huế, quê hương thứ hai, nơi cưu mang tôi từ năm 1968 đến nay, có “Chân dung văn học Bình Trị Thiên” (chủ biên, 1989); “100 năm văn chương quốc ngữ xứ Huế (1920 - 2020) - một góc nhìn” (chủ biên, 2024). UBND tỉnh Quảng Nam có tài trợ và khuyến khích tôi viết “Văn hóa xứ Quảng - nhìn từ mẫu người văn hóa”, nhưng vẫn chưa xong.

♦ Trân trọng cảm ơn ông!

Tiểu Yến (thực hiện)