Văn hóa làng từ một góc nhìn khác

Đời sống kinh tế có chiều hướng đi lên, phong trào xây dựng nông thôn mới với những tác động lớn lao đã làm cho gương mặt mỗi làng quê Việt Nam thêm nhiều nét tươi mới. Đó là cảm hứng chủ đạo để mọi người thay đổi mỹ cảm của chính mình.

Chúng ta hoài niệm và kế thừa những giá trị truyền thống tốt đẹp mà ông cha đắp bồi, sáng tạo nhưng cũng cảm nhận và thích ứng dần những giá trị gia tăng đang hiện diện từng ngày trong mỗi làng quê. 

Làng quê trong ký ức

Hoài niệm quê kiểng từ bao đời nay là một vùng mỹ cảm của nghệ thuật cổ kim và cả trong cảm xúc thường tình của mỗi người. Mỹ cảm ấy thật sâu nhưng đôi khi cũng mâu thuẫn ngay từ trong ý nghĩ và cảm xúc. Là con em của làng, ta luôn mong làng quê mình phát triển đi lên, đời sống văn minh hơn nhưng vẫn luôn hoài nhớ về những hình ảnh, những giá trị xưa cũ.

Năm tháng đi qua, bao mùa hoa trái đi qua. Nhiều người trong chúng ta ra đi từ làng và trong tâm khảm không nguôi một nỗi nhớ khắc khoải về quê hương bản quán. Mỗi một con người với một miền ký ức riêng tư luôn run rẩy kiếm tìm những khoảnh khắc xưa cũ. Những xưa cũ ấy bắt nguồn từ làng, nơi ta sinh ra và đã được chôn núm rốn từ lúc chào đời trong một khu vườn có hoa cà, hoa cải. Như một quy luật, kỷ niệm thường lay thức nhiều hơn khi tuổi đời cao thêm. Trong không gian hoài niệm mênh mang không đầu không cuối ấy, chủ thể của nỗi nhớ sẽ cho cảm xúc dẫn dắt theo những lối hoài hương về tháng ngày đã xa.

Ngày hội làng bên mái đình cổ kính. Ảnh: Thanh Hà

Trên hành trình ngược thời gian đó, con đường “trở về” đôi khi chỉ còn hiện hữu trong tâm thức vì cảnh vật đã dịch chuyển, đổi thay theo dòng thời gian không ngừng biến cải. Vật đổi sao dời là lẽ hiển nhiên nhưng không có điều gì có thể can thiệp được cảm xúc trong sâu thẳm tâm hồn của những người sống bằng hoài niệm. Ở một vùng liên tưởng trong miền miên viễn nhớ, ta gặp lại cổng làng rêu phong, mái đình hay ngôi chùa cổ kính, những lũy tre xanh, những ao vuông, giếng tròn, những hàng rào mạn hảo, những lối đi lát đá uốn lượn theo ngõ trúc quanh co. Ta cũng nôn nao nhớ những bóng dáng thôn dân yêu dấu nay kẻ còn người mất, tiếng sáo diều mát rượi cánh đồng và văng vẳng đâu đây những câu hò, điệu lý mà âm giai lan tỏa sóng nước sông quê trước mỗi bình minh hay rộn rã làng thôn những đêm trăng tỏ. Hình ảnh ấy luôn có cơ hội hiện về trong mỗi khoảnh khắc lần giở ký ức bởi nó đã từng chôn sâu nén chặt trong tâm hồn của mỗi một cá nhân ra đi từ làng và ngay cả những người trọn đời gắn bó, sống chết với làng…

Một góc nhìn khác      

Như cách nói về nỗi nhớ không gian ký ức của một nhà thơ “Ngày xưa tôi sống trong làng/ bây giờ làng sống trong tôi”, mỗi con người xuất thân từ nhà quê như chúng ta luôn lưu dấu trong mình hình ảnh của làng xưa, quê cũ là lẽ rất bình thường. Tuy nhiên, ta phải nhận thức rằng làng đang khác cũng như ta đang khác. Đó là điều không thể cưỡng lại được, là một quy luật tất yếu của tiến trình phát triển, của nhịp thời gian vốn không ngừng nghỉ.

Ngày xưa, có ai nghĩ về làng quê của mình lại không đồng cảm với hình ảnh khái quát đầy thân thương, gần gũi trong những câu thơ của Trần Đăng Khoa: “Mái gianh ơi hỡi mái gianh/ Ngấm bao mưa nắng mà thành quê hương” (Về thăm cô Bưởi, Góc sân và khoảng trời, 1974). Nhưng cái mái gianh ấy là mái gianh của niềm hồi cố một thời quê xưa nghèo đói, nhà cũ đơn sơ. Bây giờ mưa nắng lại ngấm qua mái bê tông, mái ngói, mái tôn của những nhà kiểu phố hay biệt thự kiểu Tây thì dòng mỹ cảm “mái gianh” liệu còn phù hợp?   

Trò chơi dân gian trong ngày hội làng. Ảnh: Thanh Hà

Chúng ta cùng cảm nhận giống nhau là làng quê bây giờ không giống với ngày xưa nữa. Đường nhựa, đường bê tông thênh thang cho lối xe hơi, máy cày, máy gặt, chí ít là xe gắn máy đã thay thế những lối trúc quanh co hay con đường đất bùn lầy nhão nhoẹt hợp với những nông phu chân đất vác cày dẫn trâu ra đồng. Cái cổng làng xưa là biểu tượng của làng Việt cổ nay e chừng chật hẹp đã được thay bằng cổng chào của thôn văn hóa tương ứng với những con đường thảm nhựa mới mở. Những ngôi làng nghèo xưa toàn nhà cột tre mái rạ thấp lè tè nay hầu hết là nhà cao cửa rộng không khác gì phố thị với ánh đèn xanh đỏ tím vàng, màn hình cùng loa đài chói chát nhạc Hàn, phim Mỹ. Những túp lều chợ nghèo với những rổ khế chua, làn chanh, bó rau, mớ tép dính bùn cũng đã được thế dần bằng những trung tâm thương mại nông thôn, những dãy ki-ốt, những cửa hàng tiện lợi với đủ loại hàng, nhãn hàng không khác gì siêu thị trên phố. Những chị, những cô đến chợ quê ngày nay ít nơi còn thúng mủng đội đầu, quang gánh trên vai mà họ mặc váy đầm, đeo kính thời trang bước ra từ xe máy, xe hơi để mua thực phẩm sạch và nhấm nháp ly cà phê phố chợ trước khi về lo bữa cơm gia đình. Làng bây giờ đã khác, bên cạnh những lam lũ thường nhật của cảnh nông phu nơi nọ nơi kia vẫn còn thì văn nghệ rộn rã xóm thôn, sân bóng đá, bóng chuyền, cầu lông, thể dục nhịp điệu lúc nào cũng đông vui người hò reo, rồi còn biết bao hội nhóm và câu lạc bộ hội họp…     

Trừ những sự nhộm nhoạm lai căng vô lối trong quy hoạch, kiến trúc thì việc làng quê và người quê ngày càng văn minh, hiện đại cũng là điều hết sức đáng mừng. Hồn chúng ta luôn neo đậu bến quê, nhưng nay cầu mới đã xây lên, bến cũ, đò xưa vắng bóng, mỹ cảm của chúng ta cũng phải tiếp nhận một cách hợp lý những giá trị mới để còn đồng hành và dẫn dắt cảm xúc cho lứa con lứa cháu.        

Cảnh vật và con người nông thôn nhiều phần đổi thay là lẽ thường tình. Quá trình đô thị hóa và công nghiệp hóa diễn ra nhanh chóng. Kết cấu hạ tầng làng quê khởi sắc và người quê cũng dần dần thay đổi phương thức mưu sinh. Cũng may, nhờ có câu “phú quý sinh lễ nghĩa”, cuộc sống khá giả hơn làm người ta trở lại chăm lo cho tín ngưỡng và văn hóa. Nhiều di tích từng bị “hạ giải” hay lãng quên qua nhiều thời kỳ nay được bảo tồn; nhiều lễ tiết, lễ hội cũng được phục dựng. Những câu dân ca, những điệu dân vũ cổ truyền và trò chơi dân gian truyền thống có cơ hội hồi sinh, phát huy giá trị trong niềm tự hào “đặc sản” của mỗi một vùng quê, mỗi một làng quê. Nơi nào giữ được văn hóa cổ truyền, giữ được nếp làng, giữ được gia phong thì nơi đó cuộc sống không những ấm no mà còn bình yên và hạnh phúc…

Uông Thái Biểu