Dấu ấn tài hoa của Chu Mạnh Trinh

Chu Mạnh Trinh (1862 - 1905) tự Cán Thần, hiệu Trúc Vân quê ở làng Phú Thị, phủ Khoái Châu, nay thuộc xã Mễ Sở, tỉnh Hưng Yên. Sinh ra trong gia đình có truyền thống nho học nên Chu Mạnh Trinh sớm được cha rèn giũa học hành, nổi tiếng thông minh, có tài văn hay chữ tốt.

Năm 19 tuổi, Chu Mạnh Trinh thi đỗ Tú tài; năm 25 tuổi, ông đỗ Giải nguyên khoa thi Hương năm Bính Tuất (1885). Đến khoa thi Hội năm Nhâm Thìn (1892) ông đỗ Tiến sĩ. Kỳ thi Đình cùng năm đó, Chu Mạnh Trinh đỗ đệ tam giáp Đồng tiến sĩ xuất thân, còn Nguyễn Thượng Hiền đỗ đệ nhị giáp Tiến sĩ xuất thân, Vũ Phạm Hàm đỗ đệ nhất giáp Tiến sĩ cập đệ.

Tiến sĩ Chu Mạnh Trinh được vua Thành Thái bổ làm Tri phủ Lý Nhân. Một thời gian sau thân phụ qua đời, ông xin cáo quan về cư tang cha. Khi trở lại, ông được triều đình cất nhắc lên làm án sát các tỉnh Hà Nam, Hưng Yên, Thái Nguyên. Làm quan, ông nổi tiếng công minh chính trực và bản lĩnh, có lần một tu sĩ người Pháp cậy thế lộng hành đã bị ông thẳng thừng phạt đánh roi để cảnh cáo. Ngoài ra, ông còn bí mật giúp nghĩa quân Bãi Sậy và Yên Thế, không lùng bắt xử tử các nghĩa sĩ như yêu cầu của nhà Nguyễn và thực dân Pháp. Điều này làm phật lòng những kẻ cầm quyền thuộc địa và triều đình Đồng Khánh nên ông đã chủ động từ chức để tránh bị hạch tội.

Tiến sĩ Chu Mạnh Trinh nổi tiếng tài hoa, để lại nhiều dấu ấn trong văn chương, âm nhạc và nghệ thuật kiến trúc, xây dựng.

Dấu ấn trong văn chương, âm nhạc

Trong văn chương, danh sĩ Chu Mạnh Trinh nổi danh với bài thơ “Hàm Tử quan hoài cổ” ca ngợi chiến công của tướng sĩ nhà Trần trong cuộc chống quân Nguyên Mông. Bài thơ giàu chất trữ tình thể hiện vẻ đẹp cảnh quan thiên nhiên, địa thế hiểm yếu và toát lên niềm tự hào về chiến tích của tiền nhân oai hùng lẫm liệt: “Ngang ngọn giáo, khúc ca hùng/ Hiên ngang nhớ thuở vẫy vùng tướng xưa…”.

Đền Dạ Trạch.

Năm 41 tuổi, ông cáo quan về quê dưỡng bệnh và góp mặt trong Tao đàn Hưng Yên do Tổng đốc Lê Hoan sáng lập. Vào năm 1905, Tao đàn Hưng Yên đã tổ chức cuộc thi vịnh Kiều, mời nhà thơ Tam nguyên Yên Đổ Nguyễn Khuyến làm chánh chủ khảo. Chu Mạnh Trinh đã sáng tác cả một tập thơ Nôm về Kiều lấy tên “Thanh Tâm tài nhân thi tập” được trao giải nhất.

Danh sĩ Chu Mạnh Trinh rất mê ca trù. Thời kỳ ông làm quan ở Hưng Yên ca trù rất phát triển. Người ta ví tiếng dạo trống của ông như “mây vờn nước chảy”. Những bài ca trù do ông sáng tác mang vẻ đẹp thanh tao nho nhã. Tình yêu, tầm nhìn và tài năng thiên phú của danh sĩ Chu Mạnh Trinh đã góp phần làm giàu, nâng cao vị thế nghệ thuật ca trù, di sản đầy giá trị của tổ tiên mà ngày nay đã được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp.

Dấu ấn trong nghệ thuật kiến trúc

Ngoài văn chương và âm nhạc, Chu Mạnh Trinh còn thể hiện tài năng trên lĩnh vực nghệ thuật kiến trúc. Trong một thời gian ngắn làm án sát tỉnh Hưng Yên, trên nền tảng các di tích cổ giá trị, ông đã tạo thêm giá trị mới khi trực tiếp thiết kế và vận động kinh phí xây dựng, thi công thành những công trình có ý nghĩa.

Chùa Phú Thị tên chữ Hán là Hưng Phúc tự, tọa lạc sát chân đê sông Hồng, là chùa cổ từ thời Hậu Lê được Tiến sĩ Chu Mạnh Trinh thiết kế xây dựng lại. Mặt tiền chùa nhìn về hướng tây nam, từ bên ngoài vào cổng chùa như có 3 phần kiến trúc riêng biệt với ba cửa. Đi qua tam quan là tiền đường gồm năm gian rộng và thoáng, có bốn hàng cột gỗ lim được phân bổ đều đặn, đặt nhiều tượng cổ, trên xà ngang trung tâm bài trí một cửa võng chạm nổi hình lưỡng long chầu nguyệt được sơn son thếp vàng. Sau tiền đường là bốn gian hậu cung. Kiến trúc hậu cung khá đặc biệt vì kèo gỗ được gia công theo hình càng cua, trên trần gỗ hình cuốn vòm khiến cho không gian như sâu thêm và làm cho cảnh chùa càng thêm uy nghiêm, tĩnh lặng.

Cùng nằm bên bờ sông Hồng và cách chùa Phú Thị vài cây số là đền Đa Hòa thuộc địa phận xã Bình Minh, huyện Khoái Châu cũ (nay thuộc xã Mễ Sở, tỉnh Hưng Yên), thờ Chử Đồng Tử cùng hai phu nhân Tiên Dung và Tây Sa. Đền cổ Đa Hòa xuất hiện từ lâu nhưng đến cuối thế kỷ 19 Chu Mạnh Trinh đã hưng công thiết kế, vận động kinh phí xây dựng lại bề thế. Ngôi đền là công trình nghệ thuật kiến trúc, điêu khắc đặc sắc thời nhà Nguyễn, toát lên ý tưởng và cảm hứng thẩm mỹ về câu chuyện tình bất tử Chử Đồng Tử - Tiên Dung. Họa tiết hoa văn các hạng mục thật công phu, tinh xảo. Đặc biệt, ngôi đền nằm trên diện tích hơn 18.000 m2, có tất cả 18 công trình lớn nhỏ; con số 18 trùng với tuổi 18 của Tiên Dung khi gặp kết duyên với Chử Đồng Tử và là con vua Hùng Vương thứ 18.

Đền Đa Hòa.

Một nét độc đáo của khu đền Đa Hòa là tòa thiêu hương với bức đại tự được sơn son thếp vàng “Giao quang các” (nơi ánh sáng hội tụ). Tòa gồm 2 tầng 8 mái cong, 8 cột gỗ vuông đỡ ở bốn góc, với các đấu kê, xà ngang, được đẽo gọt hình con lân mặt rồng, mình sư tử; còn các búp sen đều hướng xuống dưới như buông xuống làn hương trời thanh khiết. Tài hoa của tổng công trình sư Chu Mạnh Trinh còn biểu hiện ở những cổ thụ sừng sững như muỗm, đa, sưa, nhãn… soi bóng sông Hồng hay rợp tán trong đền, đặc biệt là hai hàng cây gạo trăm tuổi rực đỏ hoa tháng ba trên dẫn đường vào đền chính.

Đền Dạ Trạch ở thôn Yên Vĩnh, xã Phạm Hồng Thái, huyện Khoái Châu cũ (này là xã Triệu Việt Vương, tỉnh Hưng Yên) đã được công nhận là Di tích lịch sử kiến trúc nghệ thuật quốc gia năm 1989. Giống như đền Đa Hòa, đền Dạ Trạch cũng đã trùng tu nhiều lần nhưng không gian kiến trúc hiện nay là do Tiến sĩ Chu Mạnh Trinh thiết kế, hưng công xây dựng năm 1890. Mái đền khắc nhiều hình rồng, phượng rất đẹp. Đền gồm ba gian, đáng chú ý hậu cung là gian được thiết kế đẹp nhất với mái vòm cuốn tam cấp, gợi cho mọi người cảm giác như đứng trong khoang thuyền giống trong truyền thuyết Chử Đồng Tử lênh đênh sông nước cùng hai phu nhân.

Tháng 11/2024, Chính phủ đã xếp hạng quốc gia đặc biệt đối với Di tích lịch sử - kiến trúc nghệ thuật Khu Di tích Đa Hòa - Dạ Trạch của Hưng Yên. Khu di tích này là sự hợp nhất của nhiều công trình kiến trúc cổ thuộc các di tích: Đền Đa Hòa, đền Dạ Trạch, đền Trung, chùa Đa Hòa và đền thờ Triệu Việt Vương.

Phan Hoàng