Hai năm làm “thủ đô kháng chiến”

Hiệp định Paris được ký kết ngày 27/1/1973 là kết quả thắng lợi của cuộc đấu tranh kiên cường bất khuất của nhân dân ta ở cả hai miền đất nước đã tạo ra bước ngoặt mới trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Cội nguồn của thắng lợi Hội nghị Paris là tinh thần quyết chiến quyết thắng, là ý chí quật cường đấu tranh bền bỉ bảo vệ cho chân lý, giành độc lập tự do của cả dân tộc Việt Nam.

Chỉ vài tháng sau Hiệp định Paris, Quảng Trị được chọn làm “thủ đô kháng chiến” của Chính phủ Cộng hòa miền Nam Việt Nam (CHMNVN).

Xây dựng thần tốc!

Với việc giải phóng Quảng Trị, cuộc đấu tranh giải phóng miền Nam không chỉ trên các chiến trường mà việc tranh thủ sự ủng hộ của các quốc gia trên thế giới trên mặt trận ngoại giao cũng vô cùng quan trọng. Chính phủ cách mạng lâm thời của CHMNVN cần có một trụ sở làm việc, tiếp các nguyên thủ quốc gia đến thăm, các đại sứ trình quốc thư…

Toàn cảnh khu di tích trụ sở Chính phủ cách mạng lâm thời Cộng hòa miền Nam Việt Nam.

Sau khi khảo sát, Trung ương đã chọn vùng đất thuộc xóm Tây Hòa (nay thuộc thị trấn Cam Lộ, huyện Cam Lộ) làm nơi xây dựng trụ sở làm việc. Ngay khi chọn được địa điểm, các chuyến tàu liên tục vận chuyển vật liệu xây dựng như xi măng, khung sườn bằng sắt, tôn ván từ miền Bắc vào cập cảng Đông Hà. Thi công công trình là hơn 500 cán bộ, công nhân của Công ty Xây dựng số 8 tỉnh Nghệ An. Cùng với đó, một nhóm kỹ sư thông tin liên lạc của Bưu điện Hà Nội khẩn trương vào đây xây dựng hệ thống thông tin liên lạc cũng như trực đảm bảo liên lạc thông suốt từ trụ sở Chính phủ cách mạng lâm thời CHMNVN với Hà Nội.

Đặt mục tiêu phải hoàn thành công trình thủ đô cho kịp ngày 6/6/1973, thời điểm dự kiến Chính phủ cách mạng lâm thời CHMNVN tổ chức mít tinh kỷ niệm 4 năm thành lập (6/6/1969 – 6/6/1973) trong khi mảnh đất Quảng Trị vẫn còn ngổn ngang một bãi chiến trường, điều kiện thi công cực kỳ khó khăn, thiếu thốn, tất cả đều quyết tâm và làm việc cả ngày lẫn đêm để trụ sở được hoàn thành đúng như kế hoạch. Sau khi tập kết vật liệu và các phương tiện, các đơn vị đã thi công xuyên ngày xuyên đêm với khí thế thần tốc. Khởi công vào ngày 6/5/1973 và đến ngày 30/5/1973 công trình được hoàn thành. Như vậy hạ tầng của “thủ đô” lâm thời này chỉ xây trong… hơn ba tuần lễ!

Trụ sở Chính phủ cách mạng lâm thời CHMNVN được xây dựng trên diện tích 17.300 m2, chia làm 2 khu độc lập: A và B. Khu A gồm 3 dãy nhà: Nhà làm việc của Chính phủ, nhà làm việc của Bộ Ngoại giao, nhà ăn dành riêng cho khu A. Khu B gồm 5 dãy nhà: Hai nhà khách làm nơi lưu trú của các đại sứ, 3 dãy nhà còn lại là nơi làm việc, ăn nghỉ của các thành viên đi theo đại sứ các nước, phóng viên báo chí, nhân viên cán bộ của Chính phủ. Kết cấu của các khu nhà trụ sở Chính phủ cách mạng lâm thời CHMNVN theo kiểu nhà lắp ghép: hai xông, mái nhọn, vài kèo bằng sắt, lợp tôn, trần và vách bằng gỗ. Ba mặt của khu trụ sở được các hào sâu của thành Tiểu Tràng Sơn bảo vệ chắc chắn.

Được xây dựng khẩn trương trong một thời gian ngắn nhưng khu trụ sở vẫn mang dáng vẻ bề thế, khang trang với đầy đủ các tiện nghi sinh hoạt thiết yếu như: Điện, máy nước, vườn hoa, cây cảnh...; đặc biệt khu nhà tiếp khách của Chính phủ rất trang nhã và lịch sự. Khu chính phủ được phân bố hài hòa giữa các dãy nhà quy hoạch thoáng đẹp, trong khuôn viên trồng nhiều loại cây cổ thụ và cây cảnh, đặc biệt các hàng dừa trong khu trụ sở là biểu tượng sức sống quật cường của nhân dân và cách mạng miền Nam.

Lịch sử đi qua và ở lại…

Sáng 6/6/1973, hàng nghìn người dân trong vùng giải phóng Quảng Trị đã có mặt tham dự Lễ mít tinh do Chính phủ cách mạng lâm thời CHMNVN tổ chức. Có sống trong thời điểm ấy, trên vùng đất vẫn trong tầm bắn của pháo của địch mới biết những nỗ lực và lòng dũng cảm của nhân dân đối với sự kiện trọng đại này.

Lãnh tụ Fidel thăm vùng giải phóng Quảng Trị.

Không chỉ các thành viên Chính phủ, buổi lễ còn có sự chứng kiến của đông đảo phóng viên báo chí trong và ngoài nước; đặc biệt đại biểu của 19 nước anh em bầu bạn khắp năm châu tới dự, làm lễ trình Quốc thư. Cũng tại nơi đây, vào cuối năm 1973, lãnh đạo của các nước anh em, trong đó có đồng chí Fidel Castro - Chủ tịch Đảng Cộng sản Cuba; đồng chí Jorger Marsel - Bí thư Đảng Cộng sản Pháp đã đến thăm và cổ vũ nhiệt tình cuộc đấu tranh gian khổ của nhân dân miền Nam.

Đặc biệt câu chuyện đồng chí Fidel Castro đến thăm vùng giải phóng Quảng Trị và trụ sở Chính phủ cách mạng lâm thời CHMNVN đã truyền cảm hứng tích cực với công cuộc đấu tranh giải phóng miền Nam thống nhất Tổ quốc, âm vang của nó lan rộng ra cả bạn bè quốc tế với hình ảnh của vị lãnh tụ đến từ đất nước Cuba trong bộ đồ chiến trận, đứng trên xác xe tăng Mỹ, kề vai sát cánh cùng nhân dân Việt Nam như một cam kết đồng chí anh em mà như sau này có lần vị lãnh tụ Cuba đã nhắc: “Vì Việt Nam, nhân dân Cuba sẵn sàng dâng hiến máu của mình”.

Chưa đầy hai năm sau buổi mít tinh đó, ngày 30/4/1975 lịch sử đã sang trang mới, cuộc đấu tranh thống nhất đất nước của nhân dân Việt Nam đã giành thắng lợi hoàn toàn. Khu trụ sở Chính phủ cách mạng lâm thời CHMNVN được giao cho một đơn vị quản lý thêm một thời gian rồi chuyển giao lại cho một đơn vị xây dựng dân sự quản lý.

Những hình ảnh trình quốc thư được trưng bày tại khu di tích hôm nay.

Tháng 8/1985, cơn bão số 8 đã thổi bay hệ thống nhà cửa còn lại trong Khu chính phủ và một thời gian dài sau, vùng đất “thủ đô kháng chiến” này đã trở thành phế tích. Thật đáng tiếc cho một công trình mang nặng dấu ấn lịch sử chỉ sau hơn 10 năm đã không còn dấu vết. Mãi sau khi tái lập tỉnh Quảng Trị (tháng 7/1989), những người làm công tác bảo tồn di tích địa phương đã lập hồ sơ và khu di tích được xếp hạng Di tích cấp quốc gia vào năm 1991.

Những nỗ lực của ngành văn hóa Quảng Trị sau đó đã dần phục dựng lại các công trình ngày trên chính nền nhà xưa, với kết cấu, vật liệu đảm bảo như nguyên bản.

Sau khi khôi phục nhà trình Quốc thư và Bia kỷ niệm di tích, ngày 24/3/2019, UBND tỉnh Quảng Trị phối hợp với Quỹ Hòa bình và Phát triển Việt Nam, Viện Nghiên cứu phát triển phương Đông đã khởi công phục dựng Nhà làm việc Bộ Ngoại giao của Di tích Chính phủ cách mạng lâm thời CHMNVN. Các công trình khác cũng đang xây dựng hồ sơ phục chế để khu di tích này ngày càng hoàn thiện, xứng đáng là một “địa chỉ đỏ” của du khách đến Quảng Trị.

Lê Đức Dục